Инфляцийн үр дагавар түүнийг бууруулах нь
Инфляцийн тухай ойлголт:
Удаан хугацааны турш үргэлжлэх үнийн түвшиний өсөлтийг инфляци гэж нэрлэдэг.
Эдийн засагт үнийн түвшин нэмэгдэх тохиолдолд инфляцийн тухай яригддаг. Инфляци байгааг тогтооход зарим нэгэн үнэ өсч байгаа нь хангалтгүй бөгөөд бүх барааны үнэ ерөнхийдөө түүний чухал байдалтай харьцуулахад өсөх ёстой. Гэхдээ эдийн засагт ганцхан (нэг индексээр хэмжигдсэн) үнийн түвшин байдаггүй, олон индексүүд (өөрөөр хэлбэл үнийн түвшин) байдаг.
Инфляцийг хэмжигдэх нэгжээр өрхийн, аж ахуйн амжиргааны өртөгийн индексийг хамгийн өргөн хэрэглэдэг. Сар бүр хэвлэгдэн гардаг үнийн өсөлтийн хурд нь (инфляцийн хурд гэж ихэнхдээ нэрлэдэг) өргөн хэрэглээний бараа болон үйлчилгээний сагсны үнэ, өмнөх оны тухайн сарын үнэтэй харьцуулбал өссөн эсвэл буурсан хувийг харуулдаг.
“Тооцоо эхлэх цэг” буюу суурь оныг ерөнхийдөө харьцангуй урт хугацааны турш (ихэнх тохиолдолд 5 жил) өөрчилдөггүй. Учир нь түүний өөрчлөлт нэлээд хэмжээний статистик тооцоог дахин хийх шаардлага үүсгэдэг.
Зарим тохиолдолд инфляцийг хэмжихийн тулд үндэсний нийт бүтээгдэхүүний дефлятор хэрэглэдэг. Түүнийг тооцохын тулд нэрлэсэн үндэсний бүтээгдэхүүнийг, жишээлбэл 1996 оны, суурь болох 1992 онд ижил хэмжээний бараа бүтээгдэхүүний тухайн оны мөнгөн өртөгтэй харьцуулдаг.
Инфляцид зөвхөн тодорхой урт хугацааны турш явагдах үнийн өсөлтийг авч үздэг тул улирлын шинжтэй үнийн өсөлт үүнд хамаарахгүй.
Инфляцийг тооцох явцад гарах асуудлын нэг нь бидний зөвхөн илт явагдаж байгаа үнийн өсөлтийг авч үздэгт байгаа юм. Улсаас үнийг “царцаах” арга хэмжээ авсан тохиолдолд “дарагдсан” инфляци, өөрөөр хэлбэл үнийн өсөлттэй тэмцэхийн тулд түүнийг ерөнхийд нь тогтмол барих үед инфляцийг дотоодын үнийн түвшний өөрчлөлтийг ашиглаж инфляцийн түвшинг тодорхойлох боломжгүй юм. Гэхдээ түүнийг хар захын үнэ эсвэл валютын гадаад үнэ цэнийг үнэлэх замаар тодорхойлж болно.
Инфляцийн төрөл:
Инфляцийг ашиглаж буй шалгуураас хамааран хэд хэдэн төрөлд ангилдаг. Үүнд:
· Мөлхөө инфляци болон цогио инфляци (үнийн өсөлтийн хурдаас хамаарч),
Түр зуурын болон байнгын инфляци (үнийн өсөлтийн үргэлжлэх хугацаанаас хамаарч),
· Илт болон дарагдсан инфляци (улсын бодлогоос шалтгаалсан),
· Эрэлтийн инфляци болон нийлүүлэлтийн инфляци (бий болсон шалтгаанаас хамаарч).
Түүнчлэн эрэлтийн инфляцийн онцгой хэлбэр болох монетар инфляци гэж байдаг.
Инфляцийн түвшин буурахыг дезинфляци гэдэг.
Инфляцийн шалтгаан:
1950-д оны эхэн үеэс инфляцийг үүсч буй шалтгаанаас нь хамаарч, эрэлтийн инфляци ба нийлүүлэлтийн инфляци гэсэн 2 төрөлд хуваах болсон.
· Үнэ нэмэгдэх эхний түлхэц “эрэлтийн зүгээс” гарсан бол эрэлтийн инфляци гэж нэрлэх ба харин
· Нийлүүлэлтийн зүгээс үнэ нэмэгдэх эхний түлхэц гарсан бол нийлүүлэлтийн инфляци гэж нэрлэдэг.
Тиймээс эрэлт өссөний улмаас үнэ нэмэгдэхэд, инфляцийн явцад зардлын (нийлүүлэлтийн) зүйл нөлөөлж байгаа ч, үйлдвэрчний эвлэл нь зах зээл дэх нөлөөллөө ашиглан цалинг үнэнд зохицуулж байгаа тохиолдолд бид эрэлтийн инфляцийн тухай ярьдаг. Иймэрхүү байдлаар жишээлбэл, цалин хөлсний албан шаардлагын (үйлдвэрчний эвлэлийн үйл ажиллагааны үр дүнд) өсөлтөөс шалтгаалан үнэ өсөх мөн цалин болон үнийн өсөлтөөс шалтгаалсан орлогын өсөлт нь эрэлтийг нэмэгдүүлэхэд нийлүүлэлтийн инфляцийн тухай ярьдаг.
Цэвэр эрэлтийн болон нийлүүлэлтийн инфляци гэж байхгүй учраас, зарчмын хувьд энэ 2-ыг ялгаж үзэх шаардлагагүй.
Эрэлтийн инфляци
Эрэлтийн инфляци гэдэг нь инфляцийн орчин үеийн тайлбарын нэг юм. Уг концепцийн гол санаа нь инфляцийн тасархай буюу бүрэн ажил эрхлэлтийн үеийн бараа үйлчилгээний илүүдэл эрэлт юм. Үнийн түвшний өсөлтөд үзүүлэх түлхэцийг тасархай үүссэнээр тайлбарладаг. Үүнийг өөрөөр “эрэлтийн инфляцийн нөмрөг” гэдэг.
Нийлүүлэлтийн инфляци
Зардалын өсөлт нь үнээр дамжин эрэлтийг нэмэгдүүлж байвал эсвэл худалдаачид илүү ашиг авчрах үнийн нэмэгдлийг илүү өндөр тогтоосон тохиолдолд нийлүүлэлтээс шалтгаалсан үнийн өсөлт явагдана. Энэ маягаар нийлүүлэлтийн инфляцийн 2 төрөл болох зардалын инфляци болон ашгийн инфляци үүсдэг. Үнийн өсөлт нь эдийн засгийн стагнацийн нөхцөлд явагдаж байгаа бол стагфляцийн тухай яригдана (стагнаци+инфляци гэсэн үг).
Зардалын инфляци
Зардал нэмэгдэх нь эдийн засгийн хувьд дараах шалтгаантай байж болно. Үүнд:
· Цалингийн түвшин хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлтийн хурдыг давах, (цалингийн хувийн жин=цалингийн түвшин*ажлын цаг/үндэсний бүтээгдэхүүн=цалингийн түвшин/үндэсний бүтээгдэхүүн/ажлын цаг)
· Импортолж буй завсарын бүтээгдэхүүний үнэ өсөх, (энэ үед “бусад ертөнцөөс” гаралтай инфляци, өөрөөр хэлбэл импортлосон инфляцийн илрэх хоёрдох хэлбэртэй тулгарна.)
· Капиталын бүтээмжийн өсөлтийн хурд нь капиталын өртөгийн өсөлтөөс (хүүгийн зардлаас) хоцрох,
· Татварын төлбөр хэлбэртэй зардал өсөх,
· Үйлдвэрлэлийн хүчин чадал ашиглалтын түвшин багасахын зэрэгцээ, дундаж зардал өсөх.
Ашгийн инфляци
Үйлдвэрлэгчид үндэсний орлого дахь ашгийн хувийг нэмэгдүүлэх зорилгоор өөрийн зах зээлийн эрх мэдлээ ашиглан ашиг үүсгэх үнийн нэмэгдлийг өсгөдөг.
Эрэлтийн болон нийлүүлэлтийн инфляцийн үечлэл
Хэдийгээр бид эрэлтийн болон нийлүүлэлтийн инфляцийг салгаж авч үзсэн ч бодит байдал дээр инфляцийн уг 2 төрөл нь давхраатах тохиолдол байдаг. Өөрөөр хэлбэл бодит амьдрал дээр ихэнхдээ үнэ болон цалингийн ерөнхий түвшний өсөлт нь бараг нэгэн зэрэг явагдах тул инфляцийн үйл явцын анхны болон “дараачийн” элементийг илрүүлэх боломж олддоггүй. Уг асуудлыг шийдэх гол түлхүүр нь бодит бүтээгдэхүүн болон ажил эрхлэлтийн динамик байж болно. Уг 2 үзүүлэлт өсвөл (төлбөрийн чадвартай эрэлт өснө), эрэлтийн инфляци үүснэ. Хэрэв энэ 2-лаа буурвал (эсвэл зөвхөн үндэсний бүтээгдэхүүний өсөлтийн хурд багасах тохиолдолд), нийлүүлэлтийн инфляци үүснэ.
Инфляцийн тухай монетарист тайлбар
Монетаристуудын үзэж буйгаар: “Эцсийн бүлэгт инцляци нь бодит үйлдвэрлэлийн өсөлтийн хурдыг нэлээд хэмжээгээр давсан мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийн хурдтай холбоотой юм. Харин хувьсагчийн хурд нь уг 2 хувьсагчийн ялгавартай тэнцэнэ.” (Johnson H.G., Inflation- Theorie und Politik. Muenchen, 1975.S.110)
Тиймээс монетарист үзлээр инфляцийн шууд шалтгаан нь Төв банкны мөнгөний тоо хэмжээний өсөлтөөс үүдсэн мөнгөний массын өргөжилт юм.
Инфляци орлогын хуваарилалтын төлөөх тэмцэл болох нь
Эрэлтийн болон нийлүүлэлтийн инфляци бидний авч үзсэн давхардлын улмаас нэгэн ижил үйл явц мэт харагдахаас гадна, тэдгээрийн нийтлэг шалтгааныг аж ахуйн субьектуудын янз бүрийн бүлэглэлийн үндэсний бүтээгдэхүүнийг өөрт ашигтайгаар дахин хуваарилах оролдлого хэмээн нэгтгэж болно. Инфляцийн янз бүрийн төрлийн хоорондын ялгаа нь зөвхөн хуваарилалтын төлөөх тэмцэл юм. Үүнд:
· Эрэлтийн инфляцийн үед зардал нэмэгдүүлэх замаар үндэсний бүтээгдэхүүний ашиглалтын хүрээнд явагдах бөгөөд түүний үр дүнд зардал нь нийт бүтээгдэхүүнээс их болдог.
· Нийлүүлэлтийн инфляцийн үед цалин болон үнийг өсгөх замаар орлого бий болох хүрээнд явагддаг.
Энэ 2 тохиолдолд орлогын хуваарилалтын төлөөх тэмцэл нь үнийн өсөлтийг дагуулдаг. Үнийн өсөлт нь уг тэмцлийн илүү сөрөг үр дагаврыг зөөлрүүлдэг тул төрөөс хэрэгжүүлж буй эдийн засгийн бодлогод ухамсартайгаар энэхүү тэмцлийг тусган оруулдаг. Ийм тохиолдолд үнийн өсөлт нь нийгэмд “тайвшруулах” үүрэг гүйцэтгэж эхэлдэг.
Инфляцийн үр дагавар
Инфляцийн үр дагавар нь олон давхар шинжтэй бөгөөд тухай үеийн нөхцлөөс хамаарч өөрчлөгддөг гэдгийг тооцох шаардлагатай.
· Ажил эрхлэлтэнд нөлөөлөх нь: Инфляцийн өндөр түвшин нь ажил эрхлэлтийн байдлыг ялихгүй сайжруулдаг. Ажилгүйдэл болон инфляцийн түвшиний хооронд буулт хийх сонголтын боломжийн тухай тезис нь “ажилгүйдэл их бол инфляци бага байна эсвэл ажилгүйдэл бага байвал инфляци их байна” маргаантай байна.
· Орлого болон эд хөрөнгийн хуваарилалтад нөлөөлөх нь: Инфляцид дасал болсны дараахан, эрэлтийн болон ашгийн инфляцийн үед үнийн өсөлтөд урьдчилаад цалингийн өсөлтийг тооцох болно. Тодруулбал цалин болон үнийн өсөлтийн цаг хугацааны дарааллыг тодорхойлох боломжгүй тул “үнэ-цалин” эсвэл “цалин-үнэ” гэсэн эргүүлэг байгаа эсэхийг мэдэх боломжгүй болдог. (инфляцийн явцад орлого нь худалдан авч буй барааны үнээс хоцорч өсдөг хүмүүс хамгийн эхээр хохирол амсдаг. Мөн эд хөрөнгийх нь цэвэр үнэ цэнэ үнийн түвшинг бодвол удаанаар өсдөг эзэд хохирч, харин эсрэг тохиолдолд тэд ашигтай байдалд ордог.) Тиймээс өрийн цэвэр үнэ цэнэ хугацаа өнгөрөх тусам багасаж байгаа болохоор, үнэ өсөхөд өртэй тал нь хожиж, зээлдүүлэгч тал нь алддаг. Үүнээс гадна орлогын өсөн нэмэгдэх татварын тогтолцоо татварын дарамт авчрах байдлаар нөлөөлдөг.
· Эдийн засгийн өсөлтөд нөлөөлөх нь: Инфляцийн явцад орлого нэмэгдсэнээр хөрөнгө оруулалт өснө, эсвэл үйлдвэрийн бодит өрийн байдал сайжирна. Нөгөө талаас инфляци нь ховор хомс байдалд үндэслэсэн эдийн засаг дахь үнийн харьцааг гажуудуулдаг. Тиймээс өндөр болон их хэмжээгээр өөрчлөгдөх инфляцийн үед хүлээлтийн тодорхойгүй байдал нэмэгдэнэ. Цаашилбал, инфляцийн түвшин нэмэгдэхэд үйлдвэрлэлийн бус бодит активуудруу зугтах байдал үүсдэг. Мөнгөний үнэ цэнэ алдагдахад хүрч эдийн засгийн хүчин зүйлсийн буруу байршуулалт үүсдэг. Тиймээс ихэнх тохиолдолд өндөр болон их хэмжээгээр өөрчлөгдөх инфляци нь эдийн засгийн өсөлтөд сөрөг нөлөө үзүүлдэг гэдэгтэй ихэнхи эдийн засагчид санал нийлдэг.
Инфляцийн эсрэг бодлого
Инфляцитай тэмцэх эдийн засгийн бодлого нь амжилттай явагдахын тулд үнийн өсөлтийн шалтгааныг болон инфляцийн эсрэг бодлогод гарах зардалыг, тодруулбал түр хугацааны ажилгүйдлийн өсөлтийг тооцох хэрэгтэй.
· Эрэлтийн инфляцитай тэмцэх нь: Эрэлтийн инфляци гэж тодорхойлогдсон үнийн өсөлтийн явцад төрийн эдийн засгийн бодлогоор нийт эрэлтийг хязгаарлахыг эрмэлздэг. Эрэлтийн хэт өсөлттэй урьдчилан тэмцсэнээр эдийн засгийн хөгжлийн тогтвортой байдлыг хангах нь ухаалаг алхам юм. Тиймээс, бидэнд урт хугацааны, ажил хэргийн мөчлөгт чиглэгдээгүй эрэлтийг зохицуулах концепци шаардлагатай байна.
· Зардлын инфляцитай тэмцэх нь: Инфляци нь аж ахуйн субьектуудын бүлэглэлийн хооронд үндэсний орлогод эзлэх хувийг нэмэгдүүлэх эсвэл хамгаалахын төлөөх тэмцлийн үр дүнд үүссэн бол, эдийн засгийн бодлого нь инфляцийн идэвхэилтийг буруулах, ядаж түүний үр дагаварыг багасгах үүрэгтэй гэж үзэж болно.Өөрөөр хэлбэл орлогын бодлогын тухай яригдаж байгаа юм.
Эцэст нь нийлүүлэлтийн инфляцитай тэмцэхэд зөвхөн эдийн засгийн нийт эрэлтийг хязгаарлах замаар үнэ болон цалингийн өсөлтийн боломжийг багасгах төрийн санхүүгийн болон мөнгөний хязгаарлах бодлогууд л зарчмын хувьд үлдэж байна. Төрийн санхүүгийн болон мөнгөний хязгаарлах бодлогуудын арга хэрэгслийг ашиглан нийлүүлэлтийн инфляцтай тэмцэхэд урт хугацаа шаардагдах ба эхний үр дагавар нь ажилгүйдэл нэмэгдэх, пүүс компани дампуурах зэрэг үр дагавар гардаг болохыг анхаарах хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд инфляцийн эсрэг бууралт гэж нэрлэгдэх байдал үүсдэг. Үүнийг тогтворжуулахын төлөө ажилгүйдэл нэмэгдэх, эдийн засгийн өсөлтийн хурд саарах мэтийн зүйлийг хаяхаас өөр аргагүй болно.
Тиймээс урт хугацааны мөчлөгийн тохиолдолд инфляцийн эхний үед л түүнтэй тэмцэх нь илүү тохиромжтой. Үүний тулд:
· Хэрэглэгчдийн зах зээлд эзлэх байршлыг чангаруулах,
· Худалдагчийн хооронд жинхэнэ үнийн өрсөлдөөнийг баталгаажуулах ба тэдний хэн нэгэн зах зээлийн эрх мэдлийг гартаа авахад саад болох тийм өрсөлдөөний бодлого,
· Зөрчилдөөнийг зөөлрүүлэх бодлоготой хуваарилалтын бодлого зэргийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.