ЧАНДМАНИЙН СОЁЛ

Монгол орон хүн үүссэн өлгий нутгийн нэг хэмээн тооцогддог билээ. Улаангомын сав газар бол эртний их түүхтэй, соёл иргэншлийн өлгий болсон нутаг юм. Хархираагийн нуруунаас буусан олон голуудын үржил шимт хөндий . Улаангомын сав нутаг нь нэн эртнээс хүн оршин амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлсэн бүс нутаг байж түүхийн олон үеийн дурсгалыг өөртөө агуулсаар иржээ.Монгол алтайн нуруу, их нууруудын хотгор нь эртний хүмүүсийн өлгий нутгийн нэг байсан нь Монгол төдийгүй дэлхийн хэмжээнд яригдах цөөн хэдэн дурсгалууд эндээс олдсонтой холбоотой. Тэр дундаа Улаангомын хэмээн тодотгогдох Чандманий соёл бол Монгол, Төв ази төдийгүй дэлхий дахины хэмжээнд яригдах бие даасан цогцолбор соёлын нэгэн мөнөөс мөн ажээ.



Эл дурсгал нь хүрэл, төмрийн түрүү үеийн хоёр томоохон иргэншил болох дорнод монголын дөрвөлжин булш, дундад азийн скифийн соёл иргэншилийн холбоосон дээр оршиж тэр утгаараа энэ хоёр соёл иргэншлийн агуулгыг аль алины нь онцлогийг өөртөө агуулсан ихээхэн өвөрмөц онцлог бүхий дурсгал.Монголын төмөр зэвсгийн түрүү үе буюу мэө VII-III зууны үед холбогдох иж бурэн дурсгал бол Увс аймгийн Улаангом хотын дэргэдэх Чандмань ууланд буй цогцолбор соёл юм. Анх 1972 онд Улаангом хотноо газар шорооны ажил хийж байсан хүмүүс барилгын шороо хайрга Чандмань уулын бэлээс авах үед дүнзэн хашлагатай булш ил гарч, ийм булш байгааг олж мэдсэн ажээ. Чандмань уул далайн түвшнээс дээш 1100 өндөр, улаан боржин чулуунаас тогтсон бөгөөд эртнээс нааш тахилгатай байсан нь олон зүйлээр илэрч байдаг.Мөн онд энэ тухай Г.Жамъян, Т.Бямбадорж нар Шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэнд мэдээлсэн ажээ. Уг мэдээллийн дагуу доктор Д.Дорж газар дээр нь ирж тандалт үзлэг хийн томоохон дурсгал мөн болохыг нь тогтоож, дараахан Д.Наваан, В.В.Волков нарын удирдсан "Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан хээрийн шинжилгээний хүрэл төмрийн түрүү үе судлах анги" судлан шинжсэн байна.1972-1974, 1981-1982 онуудад нийт 56 булш малтан шинжилсэн ажээ. Энэхүү дурсгалыг судлан шинжээд эндээс олдсон дурсгалуудыг адил төстэй дурсгалуудтай харьцуулан судлаад бие даасан соёл мөн болохыг тогтоон "Чандманий соёл" хэмээн нэрийджээ. "Чандманий соёл" нь МЭӨ VII-III зуунд холбогдоно. "Чандманий соёл"-ыг тусгайлан олон жил судалсан хүн бол археологич Л.Цэвээндорж юм. Уулын эргэн тойронд түүхийн олон үед хамаарах 300 орчим булш, хөшөө дурсгалтай бөгөөд 70 гаруй булшийг малтан шинжээд байна. Чандмань уулын булшийг гадаад хэлбэр, булшны зохион байгуулалт, үхэгсэдийг хэрхэн оршуулсан зан үйл зэргийг нь шалгуур болгон дөрөв ангилсан байна.1. Том дөрвөлжин чулуун далантай булш: Пирамид хэлбэрийн том чулуун далантай булш Чандмань уулнаа арав гаруй байгаа бөгөөд энэ төрлийн булшнаас төлөөлөл болгон хамгийн хойт захын нэгэн булшийг малтан шинжилсэн байна. Энэ булш 10x10 хэмжээтэй төв дундаа 1 м, захаараа 0,5 м өндөр пирамид хэлбэрийн чулуун -далантай бөгөөд далангийн суурь, хормойн дөрвөн талыг дунджаар 1,1x0,7x0,5 хэмжээтэй чулуугаар чигжиж овоолон бутээсэн байна. Булшны төв хэсэг дэх бунхнаас хүн амьтны эмх замбараагүйгээр байрласан яс их хэмжээгээр гарсан бөгөөд тонуулчид бусниулсан нь мэдэгдэнэ.2. Чулуун далантай авсгуй булш: Энэ төрлийн булш нь чулуун далангийн дор 1,3-1,8 м гүнд нүх ухаж дотор нь эр, эм хоёр хүнийг нэгийг нь хөлийг нь атийлган баруун ба зүүн хажуугаар нь хэвтүүлж толгойгоор нь баруун хойд зүгт хандуулсан, нөгөөг нь хоёр хөлийг нь жийлгэж хоёр гарыг нь биеийг нь дагуулан гэдрэг харуулж хэвтүүлээд толгойгоор нь мөн хойд зүгт хандуулсан байдалтайгаар зохион байгуулсан байх ажээ.3. Жижиг чулуун австай булш: Энэ төрлийн булшнаас Чандмань уулнаа 20 гаруйг малтан шинжилжээ. Эдгээр булш нь газрын хөрснөөс авсыг таглаж тавьсан чулуу нь ил гарсан байдлаар мэдэгдэх бөгөөд 0,8-1 м-ийн гүнээс чулуун авс гардаг. Чулуун авсанд гол төлөв 1-2 хүнийг хоёр хөлийг нь ихэд атийлган баруун буюу зүүн хажуугаар нь хэвтүүлж, толгойгоор нь баруун хойд зүт хандуулан тавьдаг байжээ. Зарим булшнаас хүний бүтэн яс гараагүй боловч антропологийн судалгаанаас үзэхэд хэд хэдэн өөр хүний яс байсан нь их сонирхолтой юм. Энэ төрлийн булшнаас хүрлээр хийсэн бэл, арал, хутга, чинжаал, байлдааны зээтүү, гурван хянгатай шөрөгт зэв, гоёл чимэглэл, гоёл чимэглэл, саадагны гох, ясаар хийсэн шөрөг, хавтгай ясан ялтас, сумны ясан зэв, төмөр хутга, шөрөг, хадаас, явуу, алаг бөөртэй шилэн эрхи, шавар ваар сав зэрэг эд өлгийн зүйлс олдсон байна.4. Дунзэн бунхантай шороон булш: Дүнзэн бунхантай булшыг гүн ухаж дотор нь 2,5-3 м орчим урттай бүдүүн шургаагаар дүнзэн бунхан барьж түүнийгээ мод, чулуугаар маш нямбай шаллаж оршуулга үйлдээд бүдүүн урт сургаагаар таглаж хийсэн байна. Бунхан дотор 10 хүртэл хүн оршуулсан байх ба эрэгтэй, эмэгтэй хүн хүүхдийг ч хамт оршуулсан байдаг. Энд оршуулж буй хүнийхээ толгойг баруун буюу баруун хойд зүгт хандуулан хоёр хөлийг ихэд атийлган чулуун дэр дэрлүүлж тавьдаг өвөрмөц зан үйл ажиглагддаг. Дүнзэн бунхантай булш нь газрын хөрсөн дээр ил гаргаж барьсан далангүй, гаднаас нь хараад булш байна гэж ялгаж таних шинж тэмдэггүй учир тоногдсон нь цөөн, анх хийсэн янзаараа бүрэн бүтэн, дагалдуулж тавьсан эд өлгийн зүйлс нь бүрэн байдаг учир эрдэм шинжилгээний хувьд онц сонирхолтой.Зарим нэгэн онц сонирхолтой булшны талаар дэлгэрэнгүй өгүүлбэл, 46-р булш: Энэ булшинд таван хүнийг хэвтүүлээд толгойг нь баруун хойд зүгт хандуулан байсан бөгөөд булшнаас хүрэл зэв, ясан шөвөг, хүний хүзүүний орчимд сувсан зүүлт, хүрэл ээмэг, ваар савны зүйлс их олддог.Чандманий 11-р булшний хэмжээ нь 3,3 м х 3,1 м хэмжээтэй гадна мэдэгдэх шинжгүй, дотроо бунхантай энэ булшинд долоон хүн оршуулсан. Хүмүүсийн толгой бүгд зүүн зүг харуулан тавьсан.31-р булш: Энд 1,2м гүнээс дүнзэн бунхантай оршуулганд найман хүнийг толгойг нь баруун хойт зүг хандуулан тавьсан бөгөөд дөрөв дөрвөөр нь хоёр эгнээ болгон оршуулсан. Эхний дөрвөн хүнийг баруун хажуугаар нь хэвтуүлээд хөлийг нь атийлгасан. Дараагийн дөрвөн хүнийг зүүн талаар нь хэвтүүлэн атийлгасан байсан. Энэ булшнаас хүрэл толь, алтан бөгж, чинжаал хутга, шавар сав зэрэг мөн хонины эвэр далны яс дагалдуулан тавьсан ажээ.33-р булш: Газрын хөрснөөс ялгагдах аргагуй 1 м-ийн гүнд дүнзэн бунхантай оршуулганд долоон хүн хоёр хүүхэд оршуулсаны таван хүний толгойг баруун хойд зүг харуулааад баруун хажуугаар нь хэвтүүлж хөлийг нь атийлгасан ба чинжаал хутга, хүрэл тогоо, сумны ясан зэв дөрвөн ширхэг, модоор хийсэн сав суулга болон ихэвчлэн эд зүйлс дагалдуулан тавьсан.23-р булш: Газрын хөрсөн дээр ямар нэгэн шинж байхгүй 0,8м гүнд 2,4х2,4м хэмжээтэй модон бунхантай чулуун шалтай булш байсан. Энд долоон хүнийг оршуулсан ба толгойг нь баруун хойд зүг харуулсан. Хүн бүрийн толгой доор чулуу дэрлүулэн тавьсан. Шавар эд өлгийн зүйл дагалдуулсан. Хоёр, тавдугаар хүний хөлийг жийлгээд хоёр гарыг нь биеийг дагуулж, толгойг нь зүүн зүг харуулсан. Дөрөв, зургаа, долдугаар хүмүүсийн хоёр хөлийг атийлгаад зүүн хажуугаар нь гурав дахь хүний хөлийг атийлган баруун хажуугаар хэвтүүлэн баруун хойд зүг харуулсан хүрэл чичлүүр хутга, төмөр зээтүү, хүрэл толь, хүрэл унжлага, шавар ваар сав дагалдуулсан.43-р булш: Энд газар хөрсөнд мэдэгдэх шинжгүй. 0,9 м гүнээс бунхан гарсан. Бунханы баруун хойт хэсэгт 2 хүнийг толгойг нь баруун хойт зүг харуулан баруун хажуугаар нь атийлгаж тавьсан. Энэ хүний толгойг нь хүний биеэс хол тавьсан байсан. Энэ толгойны баруун талд дугуй хэлбэртэй цөм цохьсон ба энэ хүний бүсний орчмоос хүрэл толь, байлдааны хүрэл зээтүү, зэв зэрэг тус тус олдсон байна.Чандмань уулнаа малтан шинжилсэн эдгээр булш нь гадаад байдал, доторхи зохион байгуулалтаараа Монгол, Тува, Сибирь, Дундад ази, Алтайн мөн үеийн булш бунхантай ижил төстэй талууд нэлээд байгаа боловч, өөрийн гэсэн өвөрмөц онцлогийг булш бунхан хийж бүтээх, үхэгсэдээ оршуулахад үйлдэж байсан зарим ёс заншил, зан үйл болон аж ахуй, хөдөлмөрийн туршлага нь тэдний дараагаар Монгол нутагт оршин тогтнож байсан овог аймгийханд уламжлагдан хадгалагдсан төдийгүй хөрш зэргэлдээ мөн үеийхэнд харилцан нөлөөлсөн бие даасан томоохон соёл байсан нь маргаангүй юм.Чандманий соёлоос илрэн гарсан эд өлгийн зүйлсийг хэв шинжээр нь харьцуулан зэр зэвсэг, хөдөлмөрийн багаж, элдэв тоног хэрэгсэл, толь, гоёл чимэглэл, сав суулга, хэмээн ангилан үздэг юм. Эдгээрээс зэр зэвсгийн төрөл зүйл нь ур хийцийн хувьд мөн үеийн ижил төстэй дурсгалуудаас ялгаран харагддаг юм.

Энэхүу дурсгалаас хүрэл ба төмрөөр хийсэн чинжаал хутга арав гаруй олдсон байна. Хүрэл чинжаал нь хэлбэр төрхөөрөө 1.Эрвээхэй далавчит маягийн ааг бүхий зууван хэлбэрийн тольттой, 2.Товойлгон үйлдсэн шулуун аагтай, зуувин хэлбэрийн тольттой, 3. Гүдгэрдүү аагтай, ишээ дагасан зэрэгцээ хоёр ховилтой, зуувин хэлбэрийн толытой, 4. Мөлгөрдүү давхар Чандмань уулны булшнаас гарсан хурэл хутга аагтай, ишнийхээ дотор талаар гүн ховилтой, ховилынхоо хоёр талд хоёр тусгай сэнжтэй мөөг хэлбэрийн тольттой, 5. Ир нь угаараа өргөсч ааг болсон цагирган сэнжтэй, 6. Эрвээхэйн далавчны маягийн аагтай ишээ дагасан ховил бүхий цагирган тольттой, 7. Нэг талдаа иртэй эрвээхэйн далавчны маягийн аагтай домгийн хоёр шувууны толгойг өөд өөдөөс нь харуулан товойлгон цутгаж урласан тольттой. Харин төмөр чинжаал нь, 1. Шулуун аагтай цагирган тольттой, 2. Ир нь угаараа өргөсч ааг болсон ишээ дагасан урт нэвт нүхтэй зуувин дугуй хэлбэрийн тольтой гэсэн нийт есөн төрөл байна.Харин байлдааны хүрэл ба төмөр зээтүү арав орчим олдсон бөгөөд эдгээр нь гол төлөв чичлүүр хутганы хамтаар нэг дороос олдож байжээ. Эндээс олдсон байлдааны хүрэл зээтүүнүүд гол төлөв 15-20 см урт, дугуй онгитой их бие нь бөөрөнхий хэлбэртэй бөгөөд хоёр торгон үзүүрийг шовхолж ирлэсэн байх бөгөөд зарим зээтүүний хоёр үзүүр нь тэнцүү биш байх боловч үндсэндээ адил байх юм. Чандманчууд байлдааны зээтүүгээ 60 см орчим урт модоор ишлэж ишнийх нь үзүүрт хамгаалалт хүрэл үзүүр хийж байв. Байлдааны зээтүү гол төлөв үхэгсэдийн бүсэлхий орчмоос олдох ба ан агнуурын болон байлдааны зэвсэг болгон хэрэглэж байсан нь мэдэгдэнэ.Чандманьчуудын ан агнуур ба байлдаанд хэрэглэдэг хурдан зэвсэг нь нум сум байв. Чаньдманьчуудын нум одоогоор бүтнээрээ олдож амжаагүй байгаа бөгөөд нумны өмхөрсөн жижиг хэсгүүд дээр тулгуурлан бүхэлд нь сэргээх боломжгүй юм. Гэсэн хэдий ч хэв байдлыг нь ажихад хүрэл төмрийн түрүү үед монгол нутгаар өргөн тархасан иМ" хэлбэрийн зүймэл нум хэрэглэдэг байсан нь мэдэгдэнэ.Чандманьчуудын нум нь бүсэлхий орчимоос нь илрэн олдох ба энэ нь тэд нумаа бүснээсээ зүүж явдаг байсныг илтгэн харуулна. Эндээс харвуулын хүрэл ба ясан зэв олон тоогоор олдсон бөгөөд эдгээр нь нэлээд хэдэн янз байна. Харвуулын зэвүүд нь бүгд гурван хянгатай бөгөөд дотроо шөрөгт болон онгит гэж ялгагдана. Зарим хүрэл зэвийн мөс суулгадаг хөндийн хэсэгт нь мөс хугарвал авч байх зориулалттай жижиг нүх гаргасан байна. Эндээс илрэн гарсан нэгэн сонирхолтой олдвор бол боөрөнхий толгойтой модон сум юм.Энэхүү дурсгалаас хүрэл ба төмрөөр хийсэн саадагны гох нэлээд олдсон бөгөөд эдгээрийг хийсэн арга барил, хэлбэр төрхөөр нь, хавтгай хүрлийг үзүүрийг нь махийлган дээд талд нь дугуй буюу дөрвөлжин нүхэлж хийсэн хүрэл гох, нимгэн хавтгай хүрлийн нэг үзүүрийг нь махийлган нөгөө үзүүрийг нь эсрэг талруу нь хуйлж сэнж болгосон, цагирган сэнжтэй хүрэл буюу төмөр саадагны гох, барсын төрлийн амаа ангайсан амьтны толгойн цутгавартай, хажуудаа сэнжтэй хүрэл гох гэх зэргээр ангилан авч үзсэн байна. Судлаачид эндээс илрэн гарсан саадагны гохыг харьцуулан судлан үзээд буган хөшөөний бүснээс зүүж дүрсэлсэнтэй адил саадагтай байжээ хэмээн үзсэн нь бий. Чандмань уулын булшнаас хүрэл ба төмрөөр хийсэн хутга арав гаруй олдсон байна. Хүрэл хутга нь бүгдээрээ тэгш мөртэй харин ишний тольт нь өөр өөр юм. Хутгыг ширэн буюу ширэлсэн модон хуйнд хийж бүснээсээ зүүж явдаг байсан бололтой юм.Мөн энэ дурсгалаас шөвгөрхүү эдлэл нэлээд олдсон бөгөөд эдгээрийг ерөнхийд нь мөөгөн толгойтой бөөрөнхий биетэй дөрвөн талтай хүрэл шөвөг, хотон шувууны толгойн дүрстэй хүрэл шөвөг, ишиндээ нэвт нүхтэй бөөрөнхий ясан шөвөг хэмээн ангилдаг байна.ээр өгүүлсэн олдворуудаас гадна олом, хазаар, бүс тэлээний хүрэл арал, ваар савны зүйл зэрэг олдворууд ч нэлээд илрэн гарсан байна.Чандманий соёл нь энэ бүс нутгийн хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн нийгэм оюун санаа, сэтгэлгээний төвшин зэргийг илрүүлэн судлахад чухал ач холбогдол бүхий дурсгал юм. Энэ дурсгалыг илрүүлэн судалсны үр дүнд МЭӨ VII зуунаас Монгол нутаг дахь эртний хүмүүс төмөр зэвсэг үйлдвэрлэлдээ нэвтрүүлэн хэрэглэх болж улмаар тэдний нийгэм оюун санаа сэтгэлгээний түвшинд нь чухал ахиц гарсан болохыг илтгэн харуулдаг чухал дурсгал ажээ. Тиймээс ч Чандманий соёлыг монгол нутаг дахь цорын ганц бөгөөд бие даасан томоохон дурсгал мөн гэдэгтэй санал нийлдэг байна.Чандманий соёлоос гадна Улаангомын сав нутаг нь эртний овог аймгуудын нутаглан сууж байсныг илэрхийлэн харуулах үүх түүхийн гайхамшигт дурсгалууд ч цөөнгүй бий. Улаангом хотын ойр эртний Түрэг (552-745), Уйгур (745-840)-ын хаант улсын үед холбогдох Долоодойн хэмээх тодотгол бүхий руни, уйгур бичээс бүхий хөшөөнүүд бий. Эдгээр хөшөөг Түрэг, Уйгур бичээс бүхий Долоодойн хөшөө хэмээн нэрлэж иржээ.Увс аймгийн орон нутгийг судлах музейд хадгалагдаж буй Долоодойн хэмээн нэрийдэгдэх Түрэг, Уйгур бичээс бүхий дурсгал анх Түргэн сумын нутаг Хар ус хэмээх газар буй Долоодойн хэмээн нэрлэгдэх цогцолбор дурсгалын орчим байжээ.Долоодойн хөшөө байх хиригсүүрийн өндөр нь хоёр метр, голч нь хорин метр орчим ажээ. Булшны дөрвөн талд тус бүр метр гаруй өндөр улаан боржин чулуугаар хийсэн хөшөө бийгээс хоёр хөшөө нь бичээстэй юм. Уг дурсгалыг анх эрдэмтэн Ц.Доржсүрэн илрүүлэн улмаар аймгийн орон нутгийг судлах музейд зөөвөрлөн авчирсан байна.

Долоодойн руни бичигтэй чулуу Долоодойн уйгар бичигтэй чулуу Түрэг бичээс бүхий хөшөө нь руни бичгээр бичигдсэн дөрвөн мөр бүхий бичээстэй дурсгал юм. Энэхүү бичээсийн талаар Ц.Доржсүрэн, Б.Ринчин нар өөрсдийн бүтээлдээ дурьдаж байсан бөгөөд өнөө болтол тайлан уншиж хараахан амжаагүй байна. Харин Уйгур бичээс бүхий хөшөө нь 57 үгнээс бүрдсэн нийт 8 мөр бичээстэй юм. Ц.Доржсүрэн уг бичээсийг гэрэл зургаар хуулбарлан Оросын эрдэмтдэд илгээсэн бөгөөд анх А.Щербак тайлан уншсан ажээ. Уг бичээсийн агуулга ныБаатар нэр минь Богаз-Тегин. Би арван долоон настай байхдаа цэргийн хамт Бур-Улугуд очижБи мянган адууг олзолсон. Арван есөн нас арай хүрээгүй байхдааБи Оги-Сунуту-Тытагуд аян дайн хийсэн ба Чонуд цэрэг илгээж билээ.Ярмагзед үлдэнгүүд би тэдний замыг тосож хааж билээ. Өндөр жилТүвдээс хойш оршдог газар нутаг дахь Тюргис-Болочу-Огузыг би эзлэв.Хорин нэгтэйдээ би Омузуд цэргээ аваачаадДалайтай залгасан газар дахь Биди хүртэл доош бууж....... (Наймдугаар мөрний бичээс балраад гаргагдахгүй болжээ). Хэмээнхөшөөнөө бичсэн байна.Тэгэхээр уг хөшөөнөө Богаз-Тегин хэмээх залуу баатар хэд хэдэн газар цэрэг илгээж аян дайн хийсэн тухай өгүүлсэн байгаа нь тодорхой байна. Эрдэмтэд бичлэгийн хэлбэр дүрс, бичлэгийн шинж байдлыг нь судлан үзээд согд-уйгурын буюу согд бичиг уйгур бичигт шилжиж байсан үеийн бичигтэй их төстэй байна гэж үзжээ. Хөшөөний бичгийн найруулга, он жилийг нэрлэсэн байдал, хэл зүйн онцлог зэргийг нь шалгуур болгон уг дурсгалыг VIII зууны үед холбогдуулан үздэг байна.

Энэхүү дурсгалууд нь Монгол нутагт оршин тогтнож байсан Түрэг, Уйгурын хаант улсын үед холбогдох цөөн хэдэн дурсгалын нэгэн юм.

ГАЛДАН БОШГОТ ХААН

Ойрадууд 1207 онд Ойрадын зонхилогч Хутагу бэхийн шийдвэрээр Чингис хаанд дагаар орж Их Монгол улсын бүрэлдэхүүнд багтах болжээ. Чингис хаан Ойрадыг нэгтгэж авсан явдалдаа ихээхэн ач холбогдол өгсөн байдаг. Тэрээр Ойрадын хүн ардаас бүрдсэн цэргийг зүүн гарын түмэнд багтаан захируулсан. Мөн өөрийн удмын охидоо Ойрадын ноёдод өгч ураг барилдсанаар барахгүй, голлох ноёд сурвалжтнуудад өндөр итгэл хүлээлгэн шадар нөхөд болгон авсан нь бий. Чингис хаан Хутагу бэхийн хүү Иналчид Цэцэйхэн охиныг, Иналчийн ах Төрэлчид Зүчийн охин Олуйханыг өгч, Хутагу бэхийн охин Хаймишийг Өгэдэйн ахмад хүү Гүюгт хатан болгон авсан цагаас эхлэн Алтан урагтай Цоросууд ураг барилдах болсон тэр цагаас эхлэн ойрадын голлох овог болох Цорос овог Монголчуудын дунд ихээхэн нэр хүндийг хүлээн "Цагаан яс" хэмээн өргөмжлөгдлөө. Эзэн богд Чингис хааны үндэслэн байгуулсан Их Монгол улс, Монголоор овоглосон эзэнт гүрэн мандал бадралын түүхэн замаар замнасаар XV зууны эхэн үе Монгол эх нутагтаа төвлөсөн билээ. Энэ үеэс улс орон ноёд язгууртны дотоодын хямралд автан, улс төрийн бутралд автагдан хуваагдан сарнихад хүрчээ.


Энэ нөхцөл байдлын гол шалтгаануудын нэг нь 200 гаруй жил бүх Монгол даяар дархлагдан бэхжсэн Алтан ургийн угсаа залгамжлалын ноёрхолд хүчтэй өрсөлдөгч гарч ирсэн явдал байлаа. Энэ нь Цоросын угсаа залгамжлал юм. Ойрадууд Чингисийн үеэс Юань улс мөхөн Монголын их хаадыг хятад газраас монгол нутагт ирж суурьштал цэрэг улс төрийн хүчирхэг байдлаа хадгалсаар байсан юм. XIV зууны сүүлчээр Ойрадын Үгч Хашихын үед Цорос овог ихэд хүчирхэг болж, бусад салбар салаа аймгуудыг зохион байгуулалтад оруулж эхэлжээ. Ойрад хэмээх нь тусгайлсан нэгэн овог аймгийг нэрлэхээсээ илүү олон овог аймгийг нэгтгэсэн улс төрийн холбоот улсын нэр юм. Чингис хааны үед Ойрадууд дөрвөн мянган болж зохион байгуулагдаж байсан бол өнгөрсөн түүхийн хугацаанд улс төрийн "Дөрөв"-ийн холбоог хэдэнтээ үүсгэн байсан тухай сурвалж бичиг, судалгааны зохиолд тэмдэглэгджээ. Ойрадууд Цорос угсааны хаадаар толгойлуулан 1400-аад оноос Зүүн монголоос туурга тусгаарлан Дөрвөн ойрадын холбоо байгуулж байх тэр цагт цорос язгууртай Батула чинсан (1400-аад онд амьдарч байсан), түүний хүү Тогоон тайш (7-1438), ач хүү Эсэн тайш хаан (1407-1454) нар захирч байв. Анх байгуулагдсан Дөрвөн ойрадын холбоо Тогоон тайшийн үед бий болж эртний ойрад аймгууд голлон, Барга, Буриад, Түмэд, Баатад аймгууд оролцож байлаа. Энэ холбоо 1500-аад он гэхэд задарч бутарсан боловч дахин байгуулагдахдаа газар нутаг, оролцогч аймаг угсаатан багассан ажээ. Хоёр дахь Дөрвөн Ойрадын холбоо (1502-1637)-ны бүрэлдэхүүнд Цорос, Хошууд, Торгууд, Дөрвөд нар оролцов.Дундад дөрвөн Ойрадын үед Цоросын тэргүүлэх байр суурь нэлээд багассан үе байлаа. Эсэн хааны үр ач нар үе улиран захирахдаа зарим нь өөрийн аймаг харьяатаа өөр тийш авч нүүх, хоорондоо дайтах, бүр зарим нь Дөрвөд хэмээх аймаг байгуулж байжээ. Тус дөрвөн Ойрадын дотор Хошууд аймгийн нөлөө хүчтэй болж чуулганы даргаар Хошууд аймгаас сонгогдож байлаа. Энэ удаагийн Дөрвөн ойрадын үед Түмэдийн Алтан хан, Ордосын Хутагтай сэцэн хун тайжийн 4-5 удаагийн дайн, Халхын Автай сайн хан, Засагт хан, Алтан хан нарын удаа дараагийн цэрэгтэй дайтах, мөргөлдөх зэргээр тэдний хүчин чадал нөөц боломж нь хомсдож нэгдэн нийлж хүчирхэгжиж чадсангүй. ХҮИ зууны эхэн гэхэд харин байдал өөрөөр эргэж тэдний нэгдэл хүчирхэг болж, Халхын баруун гарын Увш хун тайжийн довтолгооныг сөрөн зогсож улмаар ялалт байгуулж байлаа.1610-аад оны үед Ойрадын зонхилох ноёд санал нэгтэйгээр шарын шашныг дэлгэрүүлэн хөгжүүлснээр Дөрвөн Ойрад бурхны шашинд орлоо. Цаг үргэлжийн дайн самууны байдал Дундад дөрвөн ойрадын холбоог хүчирхэг улс болж чадсангүйгээр үл барам түүхэнд тодорхой бичиг, соёлын сурвалж ховор үлдээжээ. Нүүдэлчин аймгуудын ихэнх ноёд аж ахуй, эдийн засгийн нөөц боломждоо тулгуурлан толгой дааж эрх мэдлээ ихэсгэж, нөлөөгөө өргөтгөхийг байнга хүсэмжилж байдаг. Холбооны шинж бүхий" засаглал нь цэрэг, улс тэрийн орчинд оролцогч аймаг улсуудын орон зайг байнга бий болгон, тэднийг идэвхтэй улс төрийн бодлого явуулахад болон язгуур үзэл санааг хэрэгжихэд нь саад болдоггүй байсан нь дээрх тодорхой ашиг сонирхлыг зохицуулах, хэрэгжүүлэхэд зохих нөхцөл боломжийг бий болгодог байна. Холбооны улс нь холбоонд оролцогч улсуудын хамтын хүчээр гадаад байдлаа бэхжүүлж, дотооддоо газар нутаг, засаг захиргаа,. эрх зүйн тодорхой зохицуулалт хувиарлалтыг бий болгосон учир "Дөрөв"-ийн холбооны мөн чанар удтал алдагдсангүй, харин үзэгдлийн шинж чанартай өөрчлөлтүүд хийгдэж байжээ. Түүхэнд Дөрвөн Ойрадын Холбоо улс гурван удаа зохион байгуулагдаж зарим үед холбооны зарим гишүүн салж гарсан ч оронд нь нөхөн сонгох байдлаар дөрвийн холбооны шинж төрхийг алдахгүй хадгалж байлаа. 1607-1628 оны хооронд Торгууд, Дөрвөдийн нэг хэсэг Ижил мөрний зүг нүүж, дараагаар 1637 онд Хошууд аймаг тэргүүлэн хэсэг ойрадууд Хөхнуурт очиж суурьшснаар "Дөрөв" -ийн холбоо задарчээ. Харин улс төрийн шинэ нөхцөлд Дөрвөн ойрадын холбоо дахин байгуулагдав. Сүүлийн дөрвөн Ойрадын холбоо (1637-1758)-нд Цорос. Хошууд, Хойд, Дөрвөд нар оролцов. Сүүлийн дөрвөн Ойрадын холбооны нэгдэл нягтрал хүчирхэг болж, Азийн улс төрийн өндөрлөгт эзлэх байр суурь нь өсөн нэмэгдсэнээр холбооны шинж төрх өмнөхөөсөө илт өөрчлөгджээ.Сүүлийн дөрвөн Ойрадын холбоонд Торгуудын байр суурийг Хойд аймаг эзэлсэн юм. Эсэн хааны хойч үеийн Цоросын Эрдэнэбаатар хун тайж, болон Байбагасбаатарын хүү Очирт цэцэн тайж нарын хүчин зүтгэлээр Ойрадын холбоо тэр үеийн Азийн том орон Манж Чин улстай эн зэрэгцэхүйц хүчирхэг улс болжээ.Галданбошгот (1644-1697) хааны үед Зүүнгарын хаант улс хэмээн алдаршиж байсан энэ улс 1755 онд Манж Чин улсад эзлэгдэж мөхсөн түүхтэй. Зүүнгарын хаант улс аж ахуй, эдийн засгийн хөгжлөөрөө тухайн үедээ ихээхэн ололт амжилт олсон юм. Гэвч ноёд язгууртны эрх мэдлийн төлөө тэмцэл, хоорондын хагарал бутралаас шалтгаалж бусдын эрхшээлд орсон боловч харийн түрэмгийлэгчдийг эсэргүүцэн орон даяар бослого гаргаж хядагдан цөөрч, салж сарнисан гашуун түүх бий. 1755-1758 оны бослогын дараагаар Ойрадууд нэгдсэн нэгэн улс байгуулж чадсангүй дэлхийн олон оронд тархаж амьдарсаар байна.

Нийтийн захиргаа

Бюрократ тогтолцоо миний бодлоор

“Төр амгалан бол түмэн олон амгалан” хэмээх монгол ардын зүйр цэцэн үгийг та бүхэн төр тайван байвал л түмэн олон амгалан гэж ойлгож байгаа боловч угтаа төр улс маань өнөө үед амгалан батугай дарангуйлагч мөлжигч иргэдийг үл хүндэтгэч байгууллага болсонг л мэдэх байхаа. Төр яагаад ийм байдалд хүрэв? Гэх асуултыг хэн нэгэнд тавихад хүргээд байна би. Арга ч үгүй биз дээ төрийн их мэдэлтэн болгон нь өөрийн нэр төр , ашиг сонижоо олхыг зорилго зорилтоо болгосон нам , нам бус хүмүүс байгаа учраас…

Нэгэн жишээ авч үзье : Хөдөө орон нутгаас хөгжилийн их хот болох Улаанбаатар хотод маань дээд сургуульд элсэн суралцахаар ирээд 3 дахь жилийнхээ нүүрийг үзээд хүний нөөцийн хичээл дээр багшаасаа “Баянзүрх дүүргийн” хүн амын болон өсвөр насны ажилгүй иргэдийн тоо баримт олох бие даалт аваад “Баянзүрх дүүрэг” дээр очиж мэдээлэл авхыг хүсэж нэгэн ахимаг насны эмэгтэй ажилтанаас асуухад “За да чи манай дүүргийн иргэн биш учраас мэдээлэл өгч чадахгүйндээ гэхэд миний бодолд За да гэсэн үг нь мөнгө төлж л авна гэсэн үг болон хувирав. Тухайн үед халаасанд минь тэр эгчид өгөх байтугай автовусны ч мөнгөгүй оюутан байлаа. Энэ шалтгаанаар би бие даалтаа хийгээгүйн улмаас багш минь 0% тавиж би ч сэтгэл дундуур үлсэн юмдаа.

Тэр явдлаас хойш би авилгал танилын цар хүрээ ямар их тэлээ вэ гэсэн бодол өөрийн эрхгүй бодолд минь буусан юмаа.

Дүгнэн хэлхэд :

Төр ч бай жижиг аж ахуйн нэгж хүртэл хаа сайгүй авилгалд автаад булингартсан хар утаан дунд ажилдаг төрийн албан хаагчид байдагт эргэлзэх юмгүй. Үүнийг дагаад хүнд сурталч газар авч байгаа нь аюултай…Иймд иргэн та энэ байдалтай дасан зохицох биш эсрэг зогсч , аль болох бусдад ил гаргаж баримт нотолгоо болгон хамтран тэмцэх хэрэгтэй байна.

ХҮНД СУРТАЛ , АВИЛГАЛЫН

ТӨЛӨӨ ТЭМЦЭЦГЭЭЕ

Create and share your work online

• Upload from and save to your desktop
• Edit anytime, from anywhere
• Pick who can access your documents
• Share changes in real time
• Files are stored securely online
• It's FREE!

Хорлоогийн Баянмөнх

Монгол улсын дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнх 1962 онд аймгийн начин, 1963 онд Монгол улсын начин болон заан, 1966 онд Монгол улсын арслан, 1968 онд Монгол улсын аварга, 1971 онд Монгол улсын дархан аварга цол хүртжээ. Тэрээр Монгол улсын 20-р зууны манлай бөхөөр шалгарсан бөгөөд улсын их баяр наадамд арван удаа түрүүлж, дөрвөн удаа үзүүрлэж 28 удаа шөвгөрсөн алдарт бөх юм.



Монгол улсын дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнх 1962 онд аймгийн начин, 1963 онд Монгол улсын начин болон заан, 1966 онд Монгол улсын арслан, 1968 онд Монгол улсын аварга, 1971 онд Монгол улсын дархан аварга цол хүртжээ. Тэрээр Монгол улсын 20-р зууны манлай бөхөөр шалгарсан бөгөөд улсын их баяр наадамд арван удаа түрүүлж, дөрвөн удаа үзүүрлэж 28 удаа шөвгөрсөн алдарт бөх юм. Мөн цагаан сарын барилдаанд 8 удаа түрүүлсэн байна. Дархан аварга Баянмөнх бөхийн чөлөөт болон самбо барилдааны дэлхийн аварга, олимпийн мөнгөн медальт бөх билээ.Монгол улсын дархан аварга Хорлоогийн Баянмөнх өнөд баясгалант, бат итгэлт, далай дайчин, улам нэмэх, хурц гарамгай, далай даян, баяр наадмын манлай, түмнээс төгөлдөр, улам бадрах, улс даяар гайхамшигт, манлайн баясгалант, бүхнээ дуурсгалт, даяар дуурсагдах, харилтгүй хүчит, тод сонин үзэсгэлэнт, бат нягт, манлайн дээд, тун ч гарамгай, олныг баясуулагч, бууршгүй хүчит, үлэмж хэтэрхий, бүхнээс сонсголонт гэх зэрэг 23 чимэг хүртсэн байна. Их аваргын барилдааны амжилтыг товчоолбол:1963 оны Ардын хувьсгалын 42 жилийн баяр наадамд Төв аймгийн Мөнхжаргалаар гурав, Дарханы цэргийн ангийн Чалхаагаар дөрөв, Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харъяат, улсын арслан Гялдангийн Цоодолоор тав давж улсын начин цол хүртжээ. Зургаагийн даваанд Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харъяат улсын заан Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очирт өвдөг шороодсон байна.1963 оны 7-р сард болсон Монголын бүх ард түмний 2-р спартакиадад төв хөдөөнөөс шалгарч ирсэн 29 бөхийн тойргийн барилдаанд барилдаж 27 давж улсын заан цол хүртсэн байна.

1964 ны Ардын хувьсгалын 43 жилийн ойн баяр наадамд цэргийн залуу бөх Алагсайгаар гурав, улсын харцага Дахын Одсүрэнгээр дөрөв, Төв аймгийн Батсүмбэр сумын харъяат Пүрэвийн Дагвасүрэнгээр тав, Төв аймгийн Сэргэлэн сумын харъяат улсын арслан Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очиртой тунаж барилдан даваад "Улам нэмэх" чимэг авчээ. Долоогийн даваанд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харъяат улсын аварга Чойжилын Бээжинд өвдөг шороодсон байна.1965 оны Ардын хувьсгалын 44 жилийн ойн баяр наадамд Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харъяат улсын начин Шаравын Ванчингаар дөрөв, Увс аймгийн Тэс сумын харъяат улсын начин Төмөрийн Артагаар тав, Төв аймгийн Сэргэлэн сумын уугуул улсын арслан Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очиртой тунаж барилдаад зургаа, Өмнөговь аймгийн Манлай сумын харъяат улсын арсланГомбо-Аюушийн Дэмүүлтэй тунаж барилдаад долоо, Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харъяат, улсын аварга Чойжилийн Бээжинтэй тунаж барилдаад найм давж "Хурц шаламгай" чимэг авчээ. Есийн даваанд Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын харъяат, дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатад өвдөг шороодож байсан байна.1966 оны Ардын хувьсгалын 45 жилийн ойн баяр наадамд Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн Дашзэвгээр дөрөв, Төв аймгийн Бат-Очирын Пүрэвдоржоор тав, Өвөрхангай аймгийн Шанх сумын харъяат улсын заан Цэрэндонойн Санжаатай тунаж барилдаад зургаа, улсын арслан Эрдэнэ-Очиртой тунаж барилдаад долоо давж улсын арслан цол авчээ. Наймын даваанд дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатад өвдөг шороодсон байна.1967 оны Ардын хувьсгалын 46 жилийн ойн баяр наадамд Өмнөговь аймгийн Цэрэнгийн Санжаагаар дөрөв, Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын харъяат улсын начин Дандарын Гомбосүрэнгээр тав, Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харъяат, улсын арслан Цэрэннадмидийн Бадамсэрээжидээр зургаа, Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумын харъяат улсын харцага Чойдорын Өвгөнхүүгээр долоо, Булган аймгийн Сайхан сумын харъяат, улсын даян аварга Сэрээтэрийн Цэрэнгээр найм давжээ. Есийн даваанд улсын дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатад өвдөг шороодсон байна.1968 оны ардын хувьсгалын 47 жилийн ойн баяр наадамд Сэлэнгэ аймгийн Шаамарын Дүгэрсүрэнгийн Батсүхээр дөрөв, Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын харъяат, улсын начин Чулууны Баасанхүүгээр тав, улсын арслан Гомбо-Аюушийн Дэмүүлээр зургаа, Төв аймгийн Баянбараат сумын харъяат улсын арслан Лувсанчимэдийн Сосорбарамтай тунаж барилдаад долоо, дархан аварга Жигжидийн Мөнхбаттай тунаж барилдаад найм, Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харъяат , дархан аварга Дарийн Дамдингаар ес давж улсын наадамдаа анх удаа түрүүлэн Монгол улсын аварга цолыг хүртжээ.1969 оны Ардын хувьсгалын 48 жилийн ойн баяр наадамд Увс аймгийн харъяат Балжирын Батбуянгаар дөрөв, Өмнөговийн Цэрэнгийн Санжаагаар тав, Архангай аймгийн Өлзийт сумын харъяат улсын арслан Жалбуугийн Чойжилсүрэнгээр зургаа, улсын арслан Лувсанчимэдийн Сосорбарамаар долоо давж, наймын даваанд дархан аварга Жигжидийн Мөнхбаттай тунаж барилдаад хаялцалгүй удсан учир хасагдаад дөрөвт үлдсэнд тооцогдож ард түмнийг чилээж улсын их баяр наадамд үзэл сурталгүй барилдсан хэмээн чимэг олгоогүй байна. 1971 оны Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойн их баяр наадамд Хөвсгөл аймгийн Эрхэмбаяраар дөрөв, Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын харъяат улсын начин Лувсандоржийн Дашдаваагаар тав, Увс аймгийн Тэс сумын харъяат шинээр улсын начин болоод байсан Цэрэнгомбын Лхамаагаар зургаа, Булган аймгийн Могод сумын харъяат шинээр улсын зааны болзол хангасан Дамдинсүрэнгийн Лхагвасүрэнгээр долоо, улсын арслан Пүрэвийн Дагвасүрэнтэй тунаж барилдаад найм, даян аварга Сэрээтэрийн Цэрэнгээр ес даван түрүүлж дархан аварга цол хүртжээ.1972 оны Ардын хувьсгалын 51 жилийн ойн их баяр наадамд Завхан аймгийн бөх Надмидийн Гончигоор дөрөв, Өмнөговь аймгийн Булган сумын харъяат Ишийн Ламаажаваар тав, Архангай аймгийн Хашаат сумын харъяат улсын арслан Уламбаярын Мижиддоржоор зургаа, Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын харъяат, улсын харцага, Дахын Одсүрэнгээр долоо, Увс аймгийн Зүүнговь сумын харъяат улсын арслан Жамбалын Хайдаваар найм, улсын дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатаар ес даван улсын баяр наадамд хоёрдахь удаагаа түрүүлж "Далай даян" чимэг авчээ.1973 оны Ардын хувьсгалын 52 жилийн ойн баяр наадамд залуу бөх Сүхбаатараар тав , Увс аймгийн Давст сумын харъяат улсын арслан Мядагийн Мөнгөнөөр зургаа, даян аварга Сэрээтэрийн Цэрэнгээр долоо, дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатаар найм, улсын арслан Пүрэвийн Дагвасүрэнгээр ес даван улсын их баяр наадамд гуравдахь удаагаа түрүүлээд "Баяр наадмын манлай " чимэг авсан байна.1974 оны Ардын хувьсгалын 53 жилийн ойн баяр наадамд Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр сумын харъяат, улсын начин Гомбын Цэрэнчимэдээр тав, Архангай аймгийн Өгийнуур сумын харъяат улсын начин Дамбын Шижээгээр зургаа, улсын арслан Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очироор долоо, улсын арслан Пүрэвийн Дагвасүрэнтэй тунаж барилдаад найм давж "Түмнээс төгөлдөр чимэг" авчээ. Есийн даваанд улсын дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатад өвдөг шороодсон байна.1975 оны ардын хувьсгалын 54 жилийн ойн баяр наадмаар Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын харъяат улсын начин дүүгүүр хэмээх Дандарын Гомбосүрэнгээр тав, Булган аймгийн Могод сумын харъяат улсын начин Долгорын Загдаагаар зургаа, Ховд аймгийн Буянт сумын харъяат улсын заан Дасрангийн Мягмараар долоо, Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын харъяат улсын аварга Дагвацэрэнгийн Хадбаатартай тунаж барилдаад найм, дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатаар ес даван улсын баяр наадамд тав дахь удаагаа түрүүлээд "Түмнээс төгөлдөр" чимэг авсан байна.1976 оны Ардын хувьсгалын баяр наадамд олимпийн наадмын бэлтгэлтэй байгаад барилдалгүй өнжсөн байна.1977 оны Ардын хувьсгалын 56 жилийн ойн баяр наадамд Булган аймгийн арслан Нансалаар тав, Дорноговь аймгийн Улаанбадрах сумын харъяат улсын начин Жадамбын Одсүрэнгээр зургаа, улсын харцага Чойдорын Өвгөнхүүгээр долоо, Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харъяат улсын дархан аварга Цэрэнтогтохтой тунаж барилдан найм, улсын арслан Пүрэвийн Дагвасүрэнгээр ес даван улсын баяр наадамд зургаа дахь удаагаа түрүүлээд "Үлэмж бадрах" чимэг авсан байна.1978 оны Ардын хувьсгалын 57 жилийн ойн баяр наадмаар Баянхонгор аймгийн Баацагаан сумын харъяат улсын начин Агвааны Норовоор тав, улсын заан Дамдинсүрэнгийн Лхагвасүрэнгээр зургаа, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харъяат, улсын заан Доноровын Долгорсүрэнгээр долоо давж "Улс даяар гайхамшигт" чимэг авчээ. Наймын даваанд улсын дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтоход өвдөг шороодсон байна.1979 оны Ардын хувьсгалын 58 жилийн ойн баяр наадмаар Завхан аймгийн Баянхайрхан сумын харъяат улсын начин Товуугийн Намсангаар тав, Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумын харъяат улсын начин Баасанхүүгийн Онхоор зургаа, Архангай аймгийн Хотонт сумын харъяат улсын заан Чимидийн Гочоосүрэнгээр долоо, Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харъяат улсын дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохоор найм, улсын аварга Дагвацэрэнгийн Хадбаатараар ес даван улсын баяр наадамд долоо дахь удаагаа түрүүлж "Манлайн баясгалант" чимэг авчээ.1980 оны ардын хувьсгалын 59 жилийн ойн баяр наадамд Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын
харъяат улсын начин Товуудоржийн Дэмбэрэлсамбуугаар зургаа, Говь-Алтай аймгийн Чандмань
сумын харъяат улсын заан Рэгжийбуугийн Даваанямаар долоо давж "Бүхнээ дуурсгалт" чимэг авчээ.
Наймын даваанд улсын дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтоход өвдөг шороодсон байна.1981 оны ардын хувьсгалын 60 жилийн тэгш их ойн баяр наадамд улсын арслан Лувсанчимдэдийн Сосорбарамаар тав, Өвөрхангай аймгийн Өлзийт сумын харъяат улсын начин Довдонгийн Дашжамцаар зургаа, Говь-Алтай аймгийн Дарви сумын харъяат улсын заан Чогдовын Амартүвшингээр долоо, Увс аймгийн Давст сумын харъяат улсын арслан Мядагийн Мөнгөнөөр найм, дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохоор ес даван улсын баяр наадамд наймдахь удаагаа түрүүлээд "Баяр наадмын манлай" чимэг авчээ.1982 оны ардын хувьсгалын 61 жилийн ойн баяр наадамд Хөвсгөл аймгийн Галт сумын харъяат улсын заан Сарангэрэлийн Хүрэлбаатараар тав, Увс аймгийн Ховд сумын харъяат улсын начин Гэлэгийн Даваасамбуугаар зургаа, Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харъяат улсын харцага Далайцэрэнгийн Лхагва-Очироор долоо, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харъяат улсын заан Доноровын Долгорсүрэнгээр найм, улсын арслан Мядагийн Мөнгөнөөр ес даван түрүүлжээ.1983 оны ардын хувьсгалын 62 жилийн ойн баяр наадамд Өвөрхангай аймгийн арслан
Пүрэвдоржоор тав, Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо сумын харъяат улсын начин Дашдуламын
Багахүүгээр зургаа, улсын заан Сарангэрэлийн Хүрэлбаатараар долоо давж "Бат нягт, итгэлт" чимэг
авчээ. Наймын даваанд дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтоход өвдөг шороодсон байна.1984 оны Ардын хувьсгалын 63 жилийн ойн баяр наадамд улсын заан Чогдовын Амартүвшингээр тав, Увс аймгийн Завхан сумын харъяат улсын начин Моломын Мижиддоржоор зургаа давж улсын арслан Мядагийн Мөнгөнийг долоогийн даваанд амлан аваад өвдөг шорооджээ.1985 оны Ардын хувьсгалын 64жилийн ойн баяр наадамд улсын начин Далайцэрэнгийн Лхагва-Очироор тав, Хөвсгөл аймгийн Галт сумын харъяат улсын улсын начин Суядааны Ганзоригоор зургаа, Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харъяат улсын заан Ёндонгийн Ишгэнээр долоо давж "Манлайн баясгалант" чимэг аваад наймын даваанд Өвөрхангай аймгийн Баян-Өндөр сумын харъяат улсын арслан Бандийн Ганбаатарт өвдөг шорооджээ.1986 оны Ардын хувьсгалын 66 жилийн ойн баяр наадамд улсын начин Гэлэгийн Давасамбуугаар тав, Увс аймгийн Тэс сумын харъяат улсын начин Лхайсүрэнгийн Цэвээнээр зургаа, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харъяат улсын харцага Болдын Жавхлантөгсөөр долоо, Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харъяат улсын заан Зэвэгийн Дүвчингээр найм, улсын дархан аварга Дашдоржийн Цэрэнтогтохоор ес даван улсын баяр наадамд аравдахь удаагаа түрүүлээд "Тун ч гарамгай" чимэг авчээ.1987 оны Ардын хувьсгалын 67 жилийн ойн баяр наадамд Архангай аймгийн Хотонт сумын харъяат улсын начин Цэвээнжавын Ванчигцэрэнгээр тав, Архангай аймгийн Цэцэрлэг сумын харъяат, улсын начин Пунцагийн Эрдэнэбаяраар зургаа, улсын заан Гочоосүрэнгээр долоо давж "Олныг баясуулагч" чимэг авчээ. Наймын даваанд Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын харъяат дархан аварга Баднаанямбуугийн Бат-Эрдэнийг амлан аваад өвдөг шороодсон байна.1988 оны ардын хувьсгалын 68 жилийн ойн баяр наадмаар Архангай аймгийн Хашаат сумын харъяат улсын начин Бат-Очирын Хүрэлбаатараар тав, Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харъяат улсын начин Должингийн Адъяатөмөрөөр зургаа, Булган аймийн Дашинчилэн сумын харъяат улсын заан Дэндэвийн Амгаагаар долоо давж "бууршгүй хүчит" чимэг авчээ. Наймын даваанд Увс аймгийн Наранбулаг сумын харъяат улсын аварга Одвогийн Балжиннямд өвдөг шороодсон байна. 1990 оны Хэрлэнгийн хөдөө аралд болсон Монголын түүх уранзохиолын их туульсын роман Монголын нууц товчоо зохиогдсоны 750 жилийн ойд зориулсан даншиг наадамд Хөвсгөл аймгийн арслан Дамдинсүрэнгээр тав, Төв аймгийн Баянзүрх сумын харъяат улсын начин Гарамжавын Ганхүүгээр зургаа, Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын харъяат улсын харцага Чогжинмүнсэлийн Даваадоржоор долоо, Увс аймгийн Наранбулаг сумын харъяат улсын заан Санжжавын Сүхбаатараар найм даван есийн даваанд гоц мөргөж арвын даваанд улсын дархан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэд өвдөг шороодсон байна.1991 оны Ардын хувьсгалын 70 жилийн ойн баяр наадамд залуу бөх Пүрэвээр тав, Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал сумын харъяат улсын начин Бадарчийн Батбаяраар зургаа, Ховд аймгийн Буянт сумын харъяат улсын заан Дасрангийн Мягмараар долоо давж наймын даваанд улсын аварга Одвогийн Балжиннямд өвдөг шороодсон байна.1992 оны Ардын хувьсгалын 71 жилийн ойн баяр наадамд улсын заан Дасрангийн Мягмараар тав, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харъяат улсын начин Сэр-Одын Эрдэнэбатаар зургаа давж "Бүхнээс сонсголонт" чимэг аваад долоогийн даваанд Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харъяат улсын заан Дүгэржавын Хишигдоржид өвдөг шороодсон байна.Их аварга Хорлоогийн Баянмөнх Увс аймгийн Хяргас суманд төржээ.Тэртээ 1944 он буюу 16-р жарны морин жилийн өвлийн сард хүрээ хийдтэй цагт Дэжээлэнгийн хүрээ гэж эрдэмтэй лам нар олонтой байсан хийдийн туурин дээрхи сумын хүн эмнэлэгт хөдөөх нэгэн эмэгтэй 37-ныхоо жил дээр нэгэн хөвүүн төрүүлжээ. Хүүгийн хүйсний ээж бага эмч Түнжин хөвгүүнийг хоёрдугаар сарын хоёрон буюу их жанжин Дамдины Сүхбаатарын төрсөн өдөр мэндлэв хэмээн бэлэгшээж Сүхбаатар хэмээх нэр хайрласан гэдэг. Харин их аваргыг зургаан нас хүрэхэд нь түүний авга ах хувилгаан Жимбэ гэгч эрдэмтэй лам Сүхбаатар хэмээх нэр ачид маань тохирохгүй юм байна гэж айлджээ. Тиймээс хүүгийн аав "шударга Дайдаа" авгайлгатай Довчин гуай хүүдээ Баянмөнх хэмээх нэр хайрласан гэдэг.Ийнхүү морьтой монголын ард түмний дундаас морин жил мэндэлсэн нэгэн их аварга Баянмөнх нэрээр дэлхийн дайдад алдарших учрал ерөөл бүрджээ.Үе үеийн олон аваргууд өмнөх болоод өөрийн үеийн хүчитнүүдийг давамгайлан байж энэхүү алдрыг хүртсэн байдаг Өмнөх үеийнхэндээ тоогдож, өөрийн үеийнхэндээ хүндлэгдэн, залгамж үеийнхэндээ шүтэн бишрэгдсэн их аварга Хорлоогийн Баянмөнх улсын их баяр наадамд 10 түрүүлж, 4 удаа үзүүрлэж, 27 удаа шөвгөрчээ. Тэрээр 1963 онд 19 -хөн насандаа улсын их баяр наадамд 5 давж улсын начин цол хүртэж байсан бол 1964 онд 5, 1966 онд 7, 1967 онд 8 давж арслан цол, 1968 онд 9 давж түрүүлэн аварга цол хүртжээ. Ийнхүү их аварга маань улсынхаа их баяр наадамд 6 жил хүч үзэж байж аварга гэдэг их цолыг хүртсэн байдаг. Бас 30 гаруй жил улсын наадамд 80 гаруй улсын цолтой бөхтэй барилдахдаа начин цолтнуудыг бүгдийг нь, заануудынхаа 95 орчим хувийг, арслангуудын 84 хувийг өвдөг шороодуулсан гэсэн тооцоо гарчээ. Харин аваргуудтай барилдсан товчоо нь дараах байдалтай юм. Тэрээр гар зөрүүлэн барилдаж явсан аваргуудын ахмад нь болох Дарийн Дамдин аваргатай есийн даваанд нэг удаа таарч орхин түрүүлж байжээ. Даян аварга Цэрэнтэй 1 тунаж, нэг амлаж, есийн даваанд нэг таарахдаа гурвууланд нь давж байжээ. Өөрийн гол өрсөлдөгч болох дархан аварга Жигжидийн Мөнхбаттай есөн удаа таарч дөрвөн удаа өвдөг шороодуулж, мөн дөрвөн удаа шороодон нэг удаа хасагдаж байжээ. Дархан аварга Цэрэнтогтохтой 7 таарч 4-т нь давж, гуравт нь өвдөг шороодож байжээ. Аварга Хадбаатартай 2 удаа таарч хоёуланд нь давж байсан бол өөрийн барилдаж байх үеийн отгон аварга Балжиннямтай түүнийг түрүүлдэг жил нь буюу 1988 онд наймын даваанд амлан аваад өвдөг шороодож байжээ. Харин өөртэй нь амжилт булаалдаж ирсэн дархан аварга Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнийг нэг удаа амлан тунаанаас нь гаргаж байсан бол 1990 онд болсон МНТ-ны 750 жилийн ойн даншиг наадамд арвын даваанд хүч үзэн өвдөг шороодож байжээ. Энэ хоёр их аварга 22 жилийн зайтай Монгол газрын хөрснөө эхээс мэндэлсэн түүхтэй. ЧӨЛӨӨТ БАРИЛДААНЫ ТӨРӨЛДБөхийн чөлөөт барилдаанаар 1968-1977 он хүртэл арван жил тасралтгүй дэлхийн ба олимпийн их наадамд оролцож завсаргүй 1—6—р байр эзлэхдээ 1975 онд дэлхийн аварга, 1972 онд болсон Мюнхений олимпоос мөнгөн медаль, 1971 онд Болгарын Софигоос, 1974 онд Туркийн Стамбул хотоос ДАШТ-ний мөнгөн медаль авчирсан байна. Дэлхийн шилдэг багуудын тэмцээнд оролцож 1975 онд Толидогоос хүрэл медаль хүрсэн байна.Мөн бөхийн чөлөөт барилдааны Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс 1973, 1974 онд алтан медаль авч Ази тивийн хошой аварга болж байжээ. Тэрээр Улаанбаатар хотноо зохиогддог байсан ах дүү социалист орнуудын бөхчүүд оролцдог Интернациональ тэмцээнд гурван удаа түрүүлсэн байна.Дархан аварга Баянмөнх Бүх ард түмний спартакиадын таван удаагийн аварга бөх юм. Мөн бөхийн чөлөөт барилдааны улсын аварга шалгаруулах анхдугаар тэмцээнд 1965 онд 87 кг-ийн жинд барилдан түрүүлснээс хойш 1966, 1969, 1972, 1974, 1977, 1978, 1980, 1981 онуудад буюу улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд 9 удаа оролцож есөн удаа түрүүлсэн байна.ИХ АВАРГА БӨХИЙН САМБО БАРИЛДААНЫ ТӨРӨЛД1974 онд Улаанбаатар хотод болсон дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс 100 кг -ийн жинд алтан медаль, 1975 онд Минск хотноо болсон дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгөн медаль хүртсэн байна. Манай оронд болдог самбо барилдааны олон улсын тэмцээнээс 1976, 1977, 1978 онд түрүүлж алтан медаль авч байжээ. Мөн 1978 онд улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс алтан медаль авч байсан байна.ЖҮ-ДО БАРИЛДААНЫ ТӨРӨЛДТэрээр бөхийн жү-до барилдаанаар ганцхан удаа буюу 1974 онд Улаанбаатар хотын жү-до бөхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд +95 кг-ийн оролцож мөнгөн медаль хүртэж байжээ. Түүнийг самбо барилдааны анхны спортын мастер, улсын начин Галдандагва ханатайгаар буюу шүүгчийн олонхийн саналаар ялж байжээ.БӨХИЙН СОНГОМОЛ БАРИЛДААНЫ ТӨРӨЛДБаянмөнх аварга 1973 онд Улаанбаатар хотод болсон Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс алтан медаль, 1974 онд Ираны Тегеран хотод болсон Азийн зуны спортын тоглолтоос мөнгөн медаль хүртсэн байна.БӨХИЙН СУМО БАРИЛДААНЫ ТӨРӨЛДИх аварга Баянмөнх сонирхогчдын сумо барилдааны дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцсон монголын багийг олон жил дасгалжуулжээ.Түүний дасгалжуулсан бөх болох өөрийн хүү Гантогтох нь дэлхийн анхны аварга, шавь А.Сүхбат дэлхийн хошой аварга, Б.Бат-Эрдэнэ нэг удаа дэлхийн аварга цолыг хүртэж байжээ. Дэлхийн сумо бөхийн холбооноос их аварга Баянмөнхөд сумо бөхийн олон улсын шүүгч цол олгосон билээ.

Хүн ам зүйн судалгаа

Судалгаа

Манай нутаг

Манай нутгийн хонгор элс гэдэг байгалийн үзэсгэлэнт газар цаана нь сэврэй уул байгаа нь

Төсөл

Тайлбар

Төслийн зорилго:
Анги хамт олноороо нэгдэж хамтран баяраа зохион байгуулалттайгаар хэрхэн тэмдэглэж болдгийг бусдад үлгэрлэн харуулахад оршино.
Төгсөлтийн баярыг хариуцаж авсан эзэн төсвөө тооцоолоод хэн хэн юу хариуцаж авах ажил үүргийн хуваарь гарган танилцуулаад эхнээс нь дуустал нь хяналттайгаар ажиллахаар төсөл гарсан.